Հանքարդյունաբերությունը գաղութային Բրազիլում

Սկաած 16-րդ դարից` Բրազիլի Սան Վիսենտե կապիտանիայում արդեն հայտնաբերվել էին ոսկու սուղ պաշարներրով որոշակի հանքեր: Սակայն, ցածր եկամտաբերության պատճառով, դրանք հետագայում դադարեցին գործել:

Միայն 18-րդ դարում հանքարդյունաբերությունն իր ուրույն տեղը զբաղեցրոց Բրազիլում: Ոսկու և ադամանդի հանածոներով նշանավորվում էին Գոիասը, Մատո Գրոսոն և հատկապես Մինաս Ժերայիսը:

Այս անգամ արդեն մեծապես ընդլայնվեց և զարգացավ քաղաքային կյանքը, որի ներկայացուցիչներն էին հանդիսանում շաքարային տնտեսության գյուղական նախկին համայնքները` ի տարբերություն նախորդ ժամանակաշրջանների, երբ քաղաքներում հաստատվում էին ավելի շատ արիստոկրատ հասարակությունը:

Բրազիլում հանքահանությունն իր գագաթնակետին հասավ 1750-1770թթ: Դա տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ Անգլիան, կամաց-կամաց դառնալով արդյունաբերական երկիր և գերիշխող ուժ տարածաշրջանում, սկսեց ավելի մեծ ազդեցություն ունենալ Պորտուգալիայի տնտեսության վրա:

Ի տարբերություն Անգլիայի, որը տնտեսական վերելք էր ապրում, Պորտուգալիան բազում տնտեսական ու ֆինանասկան դժվարությունների էր բախվել ԱՖրիկայում և Արևելքում սեփական տարածքների կորստի պատճառով Իբերական Միության 60-ամյա իսպանական գերիշխանությունից հետո: Գոյություն ունեն բազմաթիվ համաձայնագրեր, որոնք ապացուցում են Պորտուգալայի աճող կախվածությունը Անգլիայից: Այդ ամենից առանձնացվում է Մեթհուեմի Համաձայանգիրը` կնքված 1703 թ., որով Պորտուգալիան պարտավորվում էր կտորեղեն ձեռք բերել միմիայն Անգլիայից, իսկ վերջինս` պորտուգալական գինիները: Այս համաձայնագրի կնքումով Պորտուգալիայում մանուֆակտուրաներն սկսեցին թուլանալ` միևնույն ժամանակ առևտրային կշռում ավելի բարձրացնելով նախկինում առկա ուժեղ դեֆիցիտը, որտեղ ներմուծումների արժեքը (անգլիական կտորեղեն) գերազանցում էին արտահանմումներին (գինիներ): Հատկանշական է նաև, որ Մեթհուեմի համաձայանգիրը տեղի է ունեցել` Մինաս Ժերայիսում ոսկու առաջին մեծ հանքերի հայտնաբերումից մի քանի տարի հետո, իսկ մինչ համաձայնագրի ստորագրումը անգլիական արտահանումենրն արդեն սկսել էին քայքայել պորտուգալական մանուֆակտուրային տնտեսությունը:

Հարկային կոշտ քաղաքականությունը

Նույն ժամանակաշրջանում, երբ իսպանական Ամերիկայում հանքերի սպառման պատճառով արդեն նկատվում էին ապրանքային գների բարձրացման միտումները, Բրազիլը մշակում էր շաքարային տնտեսությունը դեպի հանքայինին անցնելու նոր տարբերակը, որն ի տարբերություն գյուղատնտեսության և այլ բնագավառների, ինչպիսին էր օրինակ` անասնապահությունը, ենթակա էր հսկողության և խիստ կարգուկանունի, որն իրականացվում էր մետրոպոլիայի կողմից:

Քանի որ ոսկու հանքերը, որոնք գտնվել էին 17 դ. Սան Վիսենտեում, սուղ ու աղքատիկ էին այդ իսկ պատճառով բավականին երկար կանոնակարգ էր մշակվել այդ հանքերն ազատ շահագործելու համար: Պորտուգալիան, որպես մետրոպոլիա, իրավունք ուներ պահուստավորել հանքահանված ոսկու մեկհինգերորդ մասը: Մինաս Ժերայիսում նոր հանքերի հայտնաբերումներով վերահսկողության և շահագործման մասին հին օրենսդրական կարգը փոխարինվեց մեկ այլով, այսինքն` սույն գործընթացներն այս անգամ անցան վերահսկիչ-կառավարիչների, գուարդամորեների, ոսկու հանքերի համար նախատեսված զին-պատգամավորական խմբերի ենթակայության ներքո: Այս օրենսդրությունն իր կառավարմանը նոր ձևաչափով տևեց մինչև գաղութային ժամանակահատվածի վերջը:

Այդ հաստատված համակարգը աշխատում էր հետևյալ կերպ` վերահսկելու և հանքային տարածքների մեկհինգերորդ մասը գանձելու համար ոսկի հայտնաբերված կապիտանիայում մեկ ընդհանուր վարչարարի տնօրինությամբ ստեղծվել էր հանքային տնտեսության վարչությունը, որն էլ անմիջապես ենթարկվում էր մետրոպոլիային:

Հանքավայրերի հայտնաբերումը պարտադիր զեկուցվում էր կապիտանիայի վերահսկիչ-կառավարչին, որտեղ նա պահանջում էր գուարդամորեներին սահմանագծել տարածքները և նշել հայտնաբերման օրը, որոնք հետագայում պետք է բաշխվեին հանքարդյունաբերողների միջև:

Եթե հանքարդյունաբերողն ինքն էր հայտնաբերում հանքավայրը, իրավունք ուներ ընտրելու շահագործման երկու խողովակներ, մինչդեռ գուարդամորը ընտրում էր միայն մեկը, որն անցնում էր թագավորական գանձարանի հսկողության ներքո` հետագայում աճուրդում վաճառվելու նպատակով: Հողատարածքների բաժանումը ուղիղ համեմատական էր հանքարդյունաբերողի ստրուկների թվաքանակին: Նրանք, ովքեր ունեին ավել քան 12 ստրուկ, ստանում էին հանքի շահագործման նպատակով ընդհանուր մեկ խողովակ, որն էլ հավասար էր մոտ 3000ք/մ: Մնացած հողակտորները խաղարկվում էին նրանց միջև ում կհետաքրքրեր դրանց ձեռք բերումը: Ձեռք բերված հողատարածքը չկորցնելու համար հողի սեփականտերը պարտավոր էր սկսել հանքերի շահագործումը 40 օրվա ընթացքում: Խողովակի վերավաճառքը միայն թույլատրելի էր, եթե սեփականատերը հաստատում էր իր ենթակայության տակ գտնվող բոլոր ստրուկների կորստի փաստը: Սակայն, նոր բանվորներ ձեռք բերելուց հետո, հանքարդյունաբերողը կարող էր կրկին գնել շահագործման մեկ այլ խողովակ: Իսկ երրորդ անգամ նույն իրավիճակը կրկնելու դեպքում նա կարող էր ընդմիշտ զրկվել հողատակտորներ ձեռք բերելու բոլոր իրավունքներից:

Մեկհինգերոդ մասի գանձումը հանքարդյունահանողները միշտ էլ դիտում էին պետության կողմից որպես չարաշահում, որի պատճառով տեղի էին ունենում ստվերային ու թաքուն գործողություններ: Այդ ամենը կանխելու համար մետրոպոլիան ստեղծեց գանձումների նոր ձևեր:

Սկսած 1690թ. Բրազիլում ստեղծվեցին վերահսկիչ պալատները: Սույն կառույցները ղեկավարվում էին թագավորական գանձարանի կողմից, որոնք վերցնելով ողջ արդյունահանված ոսկին, դրանք վերածում էին դրոշմված սալիկների և, առանձնացնելով դրանց մեկհինգերորդ մասը, միայն հետո վերադարձնում սեփականատիրոջը:

Ոսկին մեկ այլ ձևով օգտագործելու դեպքում, օրինակ` փոշու, գնդաձև ձուլակտորի կամ էլ չդրոշմված տեսքով, օրինազանցը խստորեն պատժվում էր, սկսած` գույքի բռնագրավումից, ընդհուպ Աֆրիկայի պորտուգալական գաղութներից մեկում ցմահ աքսորով:

Քանի որ հնարավոր էր ոսկին հեշտությամբ թաքցնել` փոքր ծավալի մեջ բարձր արժեք ունենալու հատկության շնորհիվ, ստեղծվեց նոր հարկատեսակ, որով կայուն ձևով գանձվում էր տարեկան 30 (մոտ 450կգ) առոբա ոսկի:

Վճարումներից խուսափելու դեպքում կառավարությունը կիրառում էր դեռամա (derrama) պատժամիջոցը, այսինքն` տեղի էր ունենում պարտապանի ունեցվաքի բռնագրավում 100 առոբայի չափով: Հետագայում նաև ստեղծվեց գլխաքանակի տուրքը, որով հանքարդյունաբերողը գանձվում էր իր ենթակայության տակ գտնվող ստրուկների քանակի համար:

Ամեն անգամ, երբ հայտարարվում էր դեռամա տվյալ կապիտանիայում տեղի էին ունենում բազմապիսի բռնություններ: Զինված ուժերը մոբիլիզացվում էին, բնակչությունն ապրում էր ահի մթնոլորտում, մարդկանց տները օրվա ցանկացած ժամի կարող էին անօրինական կերպով մուտք գործել, ձերբակալություններն անխուսափելի էին: Հաճախակի այս ամենը տևում էր ամիսներ, որի ժամանակ մարդիկ կորցնում էին բոլոր տեսակի անձնական երաշխիքները: Ցանկացած անձ, ցանկացած ժամի կարող էր կորցնել սեփական ունեցվածքը, ազատությունը, նույնիսկ կյանքը:

Սակայն սույն գործողությունները կրճատվեցին 1762 թ. հետո: Վերջին անգամ, երբ նախապատրաստվում էր հերթական դեռաման` 1788թ., միայն ամենավերջում այն չեղյալ համարվեց, քանզի ղեկավարությունը տեղեկացել էր, որ եթե կապիտանիայում ևս մոկ անգամ իրականացի հերթական գանձումը ապա Մինաս Ժերայիսում բողոքի և ապստամբության մեծ ալիքն անխուսափելի էր:

Ռաֆայել Ղազարյան